در دنیای امروز، فضای مجازی به یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع تبدیل شده است. افزایش نفوذ اینترنت و استفاده از فناوری‌های دیجیتال باعث شده تا افراد و سازمان‌ها به مهارت‌ها و دانش جدیدی برای استفاده مؤثر و ایمن از این فضا نیازمند شوند. در جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به گسترش فضای مجازی و اهمیت آن در زندگی روزمره، توسعه سواد فضای مجازی به یک ضرورت اساسی تبدیل شده است. این مهارت نه‌تنها به شهروندان کمک می‌کند تا با چالش‌ها و فرصت‌های موجود در فضای دیجیتال بهتر مواجه شوند، بلکه از جنبه‌های مختلف امنیتی، فرهنگی و اجتماعی نیز تأثیرات قابل توجهی دارد. از این رو، نیاز به تدوین یک تعریف بومی و جامع از سواد فضای مجازی برای جامعه اسلامی- ایرانی که بتواند با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و فناوری کشور، به ارتقای این مهارت‌ها کمک کند، بیش از پیش احساس می‌شود. از این رو، مطالعه حاضر با هدف ارتقاء سواد فضای مجازی در جامعه اسلامی-ایرانی و بهبود درک عمومی از مفاهیم مرتبط با آن انجام می‌گیرد. این تحقیق به دنبال ارائه‌ی تعریفی بومی و جامع از سواد فضای مجازی است که بتواند نیازهای خاص فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران را پوشش دهد. یکی از اهداف اصلی این مطالعه، بررسی جامع وضعیت فعلی سواد فضای مجازی در جامعه است. در این راستا، نقاط قوت و ضعف موجود در حوزه‌های مختلف شناسایی شده تا بتوان برنامه‌هایی برای تقویت این نقاط قوت و برطرف کردن ضعف‌ها تدوین کرد. از سوی دیگر، با بررسی الگوها و استراتژی‌های کشورهای پیشرو در این حوزه، می‌توان از تجربیات آن‌ها بهره‌مند شد و اقدامات مؤثرتری برای توسعه سواد فضای مجازی در ایران پیشنهاد کرد. یکی دیگر از اهداف مهم این پژوهش، تعیین چشم‌انداز کشور در زمینه سواد فضای مجازی تا سال 1410 است. برای این منظور، اهداف عملیاتی مشخصی تدوین شده که باید قابل اندازه‌گیری و واقع‌بینانه باشند تا امکان پیگیری و ارزیابی مستمر فراهم شود. این اهداف به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بتوانند به بهبود و توسعه پایدار سواد فضای مجازی در طول زمان کمک کنند. همچنین، در این مطالعه نقش و وظایف ارکان مختلف جامعه، از جمله دولت، مدارس، رسانه‌ها و فعالان اجتماعی در توسعه این حوزه بررسی می‌شود. با تعریف دقیق نقش این ارکان، می‌توان انتظار داشت که همکاری و تعامل بین آن‌ها، به پیشبرد برنامه‌های آموزشی و فرهنگی در زمینه سواد فضای مجازی منجر شود.

برای دستیابی به اهداف پژوهش، از رویکرد ترکیبی کیفی و کمی استفاده شده است. در مرحله نخست، پژوهش با هدف ارائه تعریفی جامع و بومی از سواد فضای مجازی آغاز شد که شرایط فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران را مدنظر قرار دهد. این تعریف، مجموعه‌ای از مهارت‌ها و توانمندی‌هایی را در بر می‌گیرد که افراد برای استفاده ایمن و آگاهانه از فضای دیجیتال نیاز دارند. همچنین، ابعاد مختلف سواد فضای مجازی از جمله سواد رسانه‌ای، سواد اطلاعاتی، سواد امنیت دیجیتال و تولید محتوا به‌طور دقیق شناسایی و تحلیل شدند تا یک تصویر جامع از این مفهوم ارائه شود.

در ادامه، به‌منظور ارزیابی وضعیت فعلی سواد فضای مجازی در ایران و مقایسه آن با کشورهای پیشرو، یک مطالعه تطبیقی گسترده با کشورهایی نظیر کانادا، سنگاپور، اندونزی، و کشورهای اتحادیه اروپا انجام شد. این مقایسه به شناسایی نقاط قوت و ضعف سیاست‌های این کشورها کمک کرد و از تجربیات موفق آن‌ها در تدوین راهبردهای بومی برای توسعه سواد فضای مجازی در ایران بهره‌برداری شد. در این راستا، داده‌های این پژوهش از دو منبع اصلی تأمین شدند: داده‌های دسته اول شامل مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با 14 نفر از خبرگان حوزه فضای مجازی بود که دیدگاه‌های تخصصی و تحلیل‌های عمیق آن‌ها در خصوص چالش‌ها و فرصت‌های موجود گردآوری و تحلیل شد؛ و داده‌های دسته دوم شامل بررسی و تحلیل اسناد بالادستی نظیر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی، برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران، و بیانات مقام معظم رهبری در خصوص فضای مجازی و سایر اسناد راهبردی مرتبط بود.

برای گردآوری و تحلیل داده‌ها از ابزارهای متنوعی بهره گرفته شد. در بخش کمی، پرسشنامه‌ای محقق‌ساخته شامل 10 سؤال کلیدی طراحی و بین گروه‌های هدف توزیع شد تا ابعاد مختلف سواد فضای مجازی بررسی شود. این پرسشنامه با تأیید چندین استاد و متخصص، از نظر روایی معتبر شناخته شد. در بخش کیفی، تحلیل مضمون مصاحبه‌ها و اسناد بالادستی به منظور شناسایی چالش‌ها و فرصت‌های موجود در توسعه سواد فضای مجازی انجام گرفت. علاوه بر این، از نظریه تغییر به عنوان چارچوب اصلی تحقیق برای تدوین راهبردهای کلان و عملیاتی استفاده شد. این نظریه امکان شناسایی و تدوین پیش‌شرط‌ها و اقدامات لازم برای دستیابی به چشم‌انداز توسعه سواد فضای مجازی تا سال 1410 را فراهم کرد. در این بخش، اقدامات اساسی نظیر اصلاحات قانونی، ترویج آموزش‌های دیجیتال، بهبود زیرساخت‌های فناوری و آگاهی‌بخشی عمومی به‌دقت تعریف و برنامه‌ریزی شد. همچنین، شاخص‌ها و سنجه‌های ارزیابی مشخصی تدوین شد تا امکان پیگیری پیشرفت و ارزیابی مستمر اجرای برنامه‌ها به‌صورت دقیق فراهم شود. نتایج این تحقیق به‌عنوان یک منبع ارزشمند برای سیاست‌گذاران و نهادهای مختلف کشور ارائه شده است تا بتوانند با استفاده از آن، برنامه‌ها و اقدامات لازم برای بهبود و توسعه سواد فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران را طراحی و اجرا کنند. این پژوهش به دنبال آن است که با تدوین یک چارچوب عملیاتی و علمی، به تحقق چشم‌انداز جامعه‌ای با سواد دیجیتال بالا در ایران کمک کند.